μένανδρος

I

(Αθήνα 343/2 – 291 π.Χ.). Αθηναίος κωμικός ποιητής. Υπήρξε ο κυριότερος εκπρόσωπος της νέας κωμωδίας, τα έργα της οποίας ήταν κωμωδίες με πλοκή, δίχως χορικά και βασισμένες στις περιπέτειες τύπων αστών· το είδος αυτό παρουσιάστηκε στα αθηναϊκά θέατρα γύρω στα μέσα του 4ου αι. π.Χ.

Ο Μ. καταγόταν από ευκατάστατη οικογένεια, ενώ υπήρξε μαθητής του Θεόφραστου και φίλος άλλων γνωστών φιλόσοφων, κυρίως του Επίκουρου. Ο δεσμός του με την εταίρα Γλυκέρα και η αγάπη του για την Αθήνα τον έκαναν να απορρίψει την πρόσκληση του βασιλιά Πτολεμαίου να διδάξει τα έργα του στην Αίγυπτο. Ο θάνατός του επήλθε πιθανότατα από πνιγμό, ενώ κολυμπούσε στην ακτή της Φρεαττύδας.

Πρωτοεμφανίστηκε ως συγγραφέας το 321 π.Χ. (Οργή) και έγραψε περισσότερα από 100 έργα, αλλά κέρδισε σε δραματικούς αγώνες μονάχα 8 φορές. Το μόνο έργο του που διασώθηκε ακέραιο είναι ο Δύσκολος, αντίγραφο του οποίου ανακαλύφθηκε σε πάπυρο και δημοσιεύτηκε το 1958. Από πάπυρους ήρθαν στο φως αρκετά αποσπάσματα άλλων έργων του, μεταξύ των oποίων η Σαμία η Περικειρομένη και οι Επιτρέποντες ή Διαιτησία. Έχουν σωθεί επίσης πολλά αποσπάσματα· μεταξύ αυτών μία ανθολογία από μονόστιχα γνωμικά (ο Μ. είχε φήμη σπουδαίου γνωμικού ποιητή και οι σχετικοί επιγραμματικοί στίχοι του συγκεντρώθηκαν νωρίς, μαζί με άλλα γνωμικά, σε ειδική συλλογή). Οι κωμωδίες του, χωρισμένες σε πέντε πράξεις και με εμβόλιμα, είναι γραμμένες στην αττική διάλεκτο και το μέτρο που κυριαρχεί σε αυτές είναι το ιαμβικό τρίμετρο. Ο Μ. θέλησε να περικλείσει στο έργο του ολόκληρη τη ζωή της εποχής του. Στον Δύσκολο, ο γέρο-μισάνθρωπος Κνήμων είναι αντίθετος στις προτάσεις του νέου Σώστρατου, ο οποίος θέλει να παντρευτεί την κόρη του. Δεν συναινεί παρά μόνο όταν ο Σώστρατος και ο Γοργίας, ετεροθαλής αδελφός της κόρης του, τον βγάζουν μωλωπισμένο από το πηγάδι όπου είχε πέσει και τον οδηγούν με τη βία στους γάμους της κόρης του, καθιστώντας τον περίγελο στους δούλους του· εξακολουθεί να παραμένει κλεισμένος στον εαυτό του και στη θλιβερή του μισανθρωπία, αν και αντιλαμβάνεται την ορθότητα και την ειλικρίνεια που περικλείει το μήνυμα της αλληλεγγύης και της ανθρώπινης κατανόησης, στο οποίο δείχνουν να πιστεύουν οι νέοι. Οι Επιτρέποντες (ή Διαιτησία) παίρνουν τον τίτλο τους από μία δευτερεύουσα σκηνή: τη διαφωνία ανάμεσα σε δύο σκλάβους για την κατοχή των τεκμηρίων (εύρετρα) ενός έκθετου μωρού, το οποίο βρήκε ο ένας και το εμπιστεύτηκε στον άλλο. Ο διαιτητής, ο γέρο-Σμικρίνης, κρίνει ότι τα αντικείμενα ανήκουν στο μωρό. Ανάμεσα σε αυτά είναι και ένα δακτυλίδι που ανήκει στον Χαρίσιο, σύζυγο της γυναίκας που άφησε έκθετο το μωρό. Όταν ο τελευταίος έμαθε ότι η γυναίκα του, η Παμφίλη, είχε συλλάβει πριν από τον γάμο τους και είχε γεννήσει ένα αγόρι, το οποίο και εγκατέλειψε αργότερα, προσπαθεί να βρει παρηγοριά σε μία εταίρα. Η εταίρα, αν και ξέρει ότι το δαχτυλίδι ήταν δώρο του Χαρίσιου σε μία κοπέλα που είχε συνευρεθεί μαζί του, αντί να επωφεληθεί από την ευκαιρία και να εμφανιστεί η ίδια ως μητέρα του παιδιού, ψάχνει να βρει την πραγματική μητέρα. Αυτή δεν είναι άλλη από την Παμφίλη, η οποία διατηρεί την αγάπη και την αφοσίωσή της στον Χαρίσιο. Το ευχάριστο τέλος επιβραβεύει την πίστη της Παμφίλης και τη γενναιοδωρία της εταίρας, η οποία αποτελεί και την πιο υποβλητική ηρωίδα του έργου.

Ο Στέφανος ο Βυζάντιος αναρωτήθηκε κάποτε: «Ω M., ω ζωή, ποιος από τους δύο σας αντέγραψε τον άλλο;». Ο Μ. εξευγένισε την καθημερινότητα με το λεπτό πνεύμα του, την πίστη που επεδείκνυε στην καλοσύνη του ανθρώπου και τη φιλανθρωπία του. Τα έργα του διδάσκουν πως στη ζωή δεν έχει σημασία η καταγωγή και η κοινωνική κατάσταση, ούτε το αν είναι κανείς Έλληνας ή ξένος, ελεύθερος ή δούλος, αλλά μονάχα ο χαρακτήρας, στον οποίο και οφείλεται η αξία του ανθρώπου. Ως ποιητής, παρατηρεί ο Γερμανός φιλόλογος Νέστλε, ο Μ. υπήρξε δεξιοτέχνης στη σύνθεση των έργων, με πλούσια πλοκή, με λεπτούς χαρακτηρισμούς των προσώπων και με τα ονομαστά αποφθέγματά του, επεξεργασμένα έξοχα και στη μορφή και στο περιεχόμενο.

Ο Μένανδρος είναι ο μεγαλύτερος εκπρόσωπος της «νέας κωμωδίας» (Σπίτι του Μένανδρου, Πομπηία).

II

Όνομα διαφόρων ιστορικών προσώπων της αρχαιότητας.

1. Αθηναίος στρατηγός (; – 405 π.Χ.). Συμμετείχε στη Σικελική εκστρατεία τον χειμώνα του 414-13 π.Χ., αντικαθιστώντας και υποστηρίζοντας τον άρρωστο Νικία μέχρι την άφιξη του Δημοσθένη. Το 409 π.Χ., αυτός και ο Αλκιβιάδης νίκησαν τον Φαρνάβαζο στον Ελλήσποντο. Ο Ξενοφώντας αναφέρει ότι ήταν ένας από τους στρατηγούς στη μάχη των Αιγός Ποταμών, όπου μάλλον σκοτώθηκε ή συνελήφθη από τους Σπαρτιάτες.

2. Αξιωματούχος του Μεγάλου Αλεξάνδρου (4ος αι. π.Χ.). Καταγόταν από τη Μαγνησία και διετέλεσε στρατηγός των ξένων μέχρι το 331 π.Χ. και σατράπης της Λυδίας μέχρι το 323 π.Χ. Μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλέξανδρου, του αποδόθηκε και πάλι η Λυδία και ο Μ. τάχθηκε στο πλευρό του Αντίγονου, προσφέροντάς του πολλές υπηρεσίες και βοηθώντας τον αποτελεσματικά στον πόλεμο εναντίον του Ευμένη.

3. Βασιλιάς της Βακτριανής (; – περ. 130 π.Χ.). Γεννήθηκε σε ένα χωριό κοντά στα Αλάσανδα, πόλη που ήταν γνωστή ως η Αλεξάνδρεια του Καυκάσου. Ανέβηκε στον θρόνο το 155 π.Χ. και επί περίπου 20 χρόνια κυβέρνησε μία επικράτεια που απλωνόταν από την κοιλάδα της Καμπούλ (πρωτεύουσα του σημερινού Αφγανιστάν) προς τα Δ έως το Ραμπί στα Α. Ο Ιουστίνος τον αναφέρει ως βασιλιά των Ινδιών. Ο Πλούταρχος τον αποκαλεί βασιλιά της Βακτρίας και ο Στράβωνας τον περιλαμβάνει στους Βακτριανούς Έλληνες, αναφέροντας ότι «κατέκτησαν περισσότερες φυλές από τον Αλέξανδρο». Λέγεται ότι ήταν δίκαιος και αγαπητός βασιλιάς, ενώ η φιλομάθειά του έκανε ακόμη και τους Ινδούς να τον αναφέρουν σε φιλοσοφικά κείμενα.

4. Ρήτορας από τη Λαοδικεία (3ος – 2ος αι. μ.Χ.). Έγραψε διάφορες πραγματείες με θέμα τον λόγο, οι συμβάλλουν στη γνώση της ρητορικής σοφιστικού τύπου.

III

Όνομα αγίων της Ανατ. Ορθόδοξης Εκκλησίας.

1. Καταγόταν από την Ερμούπολη της Αιγύπτου. Μαρτύρησε μάλλον επί Διοκλητιανού (284-305) μαζί με τον συμπατριώτη του Σαβίνο. Η μνήμη του τιμάται στις 28 Μαρτίου.

2. Μαρτύρησε με αποκεφαλισμό μαζί με τους Πατρίκιο, Ακάκιο και Πολύαινο. Η μνήμη τους τιμάται στις 19 Μαΐου.

* * *

μένανδρος, ἡ (Α)

ως επίθ. αυτή που περιμένει άνδρα («μένανδρον παρθένον», Διον. Τραγ.).

[ΕΤΥΜΟΛ. < θ. μεν- τού μένω + -ανδρος (< ἀνήρ, ἀνδρός), πρβλ. λείψ-ανδρος, μίσ-ανδρος].